คำถามเรื่องวสันตดิลกฉันท์

นี่คือคำถามที่คุณงายได้รับมา

อยากถามเรื่องสัมผัสใน วสันตดิลกฉันท์ครับ

จากเรื่อง มัทนพาธา

‘ฟังถ้อยดำรัสมะธุระวอน
ดนุนี้ผิเอออวย
จักเปนมุสาวะจะนะด้วย
บมิตรงกะความจริง.

อันชายประกาศวะระประทาน
ประดิพัทธะแด่หญิง,
หญิงควรจะเปรมกะมะละยิ่ง
ผิวะจิตตะตอบรัก;

แต่หากฤดีบอะภิรม
จะเฉลยฉะนั้นจัก
เปนปดและลวงบุรุษะรัก
ก็จะหลงละเลิงไป.

http://www.thaigoodview.com/library/teachershow/utaradit/watcharee-w/matana/chan5.htm

ในเว็บยกให้เป็นตัวอย่างคำฉันท์นะครับ
ทำไมไม่ต้องส่งสัมผัสวรรคหรึ่งและวรรคสองครับ

มีกฎหรือแบบอย่างให้ทำได้ไหมครับ
รบกวนอาจารย์ครับ

แล้วคุณงายก็ไปควานหาตัวอย่างฉันท์เพื่อมาประกอบคำตอบของตัวเอง ก่อนจะตอบไปว่า

คุณงายขอโทษที่ตอบช้า เพราะต้องไปค้นหาคำฉันท์มาประกอบ ที่มาที่ไปนั้นต้องเริ่มมาจากการเขียนฉันท์และกาพย์ก่อน ที่ต้องโยงเข้าด้วยกันก็เพราะทั้งสองอย่างนี้มีประวัติความเป็นมาคู่กัน

ฉันท์นั้นเป็นคำประพันธ์โบราณของอินเดียซึ่งแต่งด้วยภาษาสันสกฤต ภาษานี้ถือเป็นภาษายากซับซ้อนเรียนรู้กันในหมู่พวกพราหมณ์ชั้นสูงและวรรณะกษัตริย์ ลักษณะคำมักจะมีคำสั้นยาวที่เรียกว่าครุลหุ พราหมณ์มักจะแต่งฉันท์เพื่อสวดสรรเสริญพระเจ้า จึงปรากฏเป็นฉันท์ประเภทต่างๆ สันนิษฐานว่าฉันท์คงเข้ามาในไทยพร้อมกับศาสนาพราหมณ์และพุทธ เมื่อคนไทยจะแต่งฉันท์ภาษาของไทยมีลักษณะคำแตกต่างจากภาษาสันสกฤต จะแต่งให้เป็นร้อยกรองสละสลวยตามบังคับคำนั้นจึงต้องยืมคำบาลีและสันสกฤตมาใช้ อ่านฉันท์จึงต้องแปลอีกรอบกว่าจะเข้าใจ ฉันท์จึงถูกแปลงกายให้เป็นกาพย์เพื่อให้ง่ายต่อการใช้คำไทย คือมีการแบ่งวรรคและส่งสัมผัสเหมือนเดิมแต่เว้นเรื่องครุลหุเสีย (คุณงายจึงชอบกาพย์มากกว่าฉันท์ เพราะเหมือนเป็นอาหารต่างชาติที่ได้รับการดัดแปลงให้เหมาะลิ้นคนไทยแล้ว)

ในการส่งสัมผัสสำหรับคำประพันธ์ประเภทฉันท์หรือกาพย์ซึ่งมีอยู่สี่วรรค แต่เดิมนั้นในหนึ่งบท(ขอไม่พูดถึงสัมผัสระหว่างบท) บังคับเพียงคำสุดท้ายของวรรคที่สองและสามเท่านั้น ไม่บังคับว่าต้องมีสัมผัสระหว่างวรรคที่หนึ่งกับสอง และวรรคที่สามกับสี่ แต่ด้วยวิสัยคนไทยที่รักความคล้องจอง จึงมีการเพิ่มสัมผัสเข้าไปจนถือตามกันว่าไพเราะ และนิยมใช้ตามอย่าง สัมผัสบังคับในบทจึงมีอย่างที่เห็นในปัจจุบัน มีเพียงกาพย์ยานีที่ยังเหลือเค้าเดิมอยู่บ้างคือ วรรคที่สามจะส่งสัมผัสหรือไม่ส่งสัมผัสกับวรรคที่สี่ก็ได้

เมื่ออ่านวรรณคดีเก่าก่อนจึงสร้างความสงสัยให้คนรุ่นหลังได้ว่า เหตุใดสมัยก่อนจึงไม่เขียนตามฉันทลักษณ์ที่เราเรียนรู้มา ครั้นจะว่าผู้เขียนเขาแต่งผิดก็ไม่น่าจะใช่เพราะที่อ่านเจอนั้นเป็นหนังสือที่ได้รับการยกย่องว่าเป็นวรรณคดีของชาติ ผ่านตานักปราชญ์มาตั้งหลายยุคสมัย

ตัวอย่างของวสันตดิลกฉันท์ ที่ไม่มีสัมผัสระหว่างวรรคที่หนึ่งและสองยังมีอีกหลายแห่งค่ะ เช่น

๏แว่นแคว้นมคธนคระรา   ชคฤห์ราชบูรี
ทรงราชวัตร์วิธทวี      ทศธรรมะจรรยา
.......................................................................
๏เช่นหลั่งชะลอดุสิตะเท   วสถานพิมานพรหม
มารังสฤษดิ์ศิริอุตม      ผิวะเทียบก็เทียมทัน
.....................................................................
๏ลวดลายระบายระบุกระหนาบ    กระแหนภาพกระหนกพัน
แผ่เกี่ยวผกาบุษปะวัล      ลิและวางระหว่างเนือง
.........................................................................
๏เรียงรายจรูงรมยะบาท    บริจาริกากร
ปันเวรพิทักษ์อธิบวร    ทิวรัตติ์นิวัทธ์วาร
...............................................................................
๏เมืองท้าวและเทียบทิพยโลก    ภพะแหล่งสุราลัย
เมืองท้าวและสมบุรณไพ       บุละทุกประการมาน
(สามัคคีเภทคำฉันท์: ชิต บุรทัต)
ที่ใส่เครื่องหมายจุดไข่ปลาคั่นคือตัดบทที่มีสัมผัสระหว่างวรรคที่หนึ่งและสองออกไป เพราะถ้าอ่านตลอดเรื่องจะพบว่าคุณชิต บุรทัตนิยมให้มีสัมผัสระหว่างวรรคที่หนึ่งและสอง ไม่มีเลยที่จะมีบทที่ปราศจากสัมผัสระหว่างวรรคหนึ่งและสองอยู่ในสองบทติดต่อกัน(เท่าที่คุณงายอ่านเจอนะคะ)

ยังมีอีกค่ะ

๏โอรสพระกรรทมประชา   ปติพรหมบุตรขจร
เจิดคุณธรรมมิกบวร    ทศพิธเพียบเพ็ญ
๏เมตตาประชากรสโม-   สรสุขสลายเข็ญ
ทั่วรัฐมณฑลก็เย็น      สิรราษฎร์สเริงรมย์
(อิลราชคำฉันท์: พระศรีสุนทรโวหาร(ผัน สาลักษณ์)

๏อันซึ่งพระองคก็ขจัด   ปรปักษเบญจมาร
พ่ายแพ้พระเดชภินิหาร   คณพฤกษโพธิ์พลัน
๏หนึ่งข้าก็ยอกรประนม   พระเนาวโลกุดรธรรม์
พระปริยัติสุขุมอัน      คัมภิรภาพสาทร
๏หนึ่งข้าก็ยอกรประนม   อัษฐสงฆสังวร
เปนที่พำนักนิอดิศร      สัตวโลกยธาตรี
(ปุณโณวาทคำฉันท์: พระนาค วัดท่าทราย)

หวังว่าหลายตัวอย่างจากวรรณคดีไทยจะช่วยยืนยันได้ว่า บังคับสัมผัสระหว่างวรรคของฉันท์นั้น แรกเริ่มไม่ได้มีบังคับระหว่างวรรคที่หนึ่งและสองจริงๆ แต่ภายหลังเมื่อความนิยมเปลี่ยนไป มันก็เปลี่ยนแปลงมาตามที่เห็น

คงจะพอช่วยคลายข้อข้องใจได้บ้างนะคะ

เพรางาย
๑๒ เมษายน ๒๕๕๖
ป.ล. ขออนุญาตนำไปโพสต์แบ่งให้คนอื่นอ่านด้วยนะคะ

เพื่อนๆ ที่ต้องการเสนอหรือท้วงติงเกี่ยวกับเรื่องนี้สามารถชี้แจงแบ่งปันกันในกระทู้นี้ได้นะคะ